ایران در هزاره سوم پیش از میلاد

هزاره سوم پ.م با چند رویداد بسیار مهم و تاثیرگذار در زندگی ساکنان فلات ایران و خصوصاً دشت خوزستان قرین است که هر یک از آنها در حیات اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی آنان نقش به سزایی داشته است .

رویدادهای مهم این دوره عبارتند از:

1. پیدایش و رواج خط و کتابت در مناطقی از ایران؛

2. کشف فلز ترکیبی (آلیاژی) مفرغ؛

3. قدرت یافتن سلسلة عیلامی «آوان» و ظهور و تجلی فرهنگ و مدنیّت عیلامی؛

4. پیدایش شهرنشینی و گسترش کلان‌شهرها

 

 

1. پیدایش خط

گر چه پیدایش و رواج خط و کتابت نخستین بار در نیمه دوم هزاره چهارم پ.م در جنوب بین‌النهرین و توسط کاتبان و دبیران سومری تحقق یافت، اما گسترش و تکامل آن به آغاز هزاره سوم پ.م مربوط می‌شود.

«سومری»‌ ها -کهن‌ترین ساکنان شناخته شده جنوب بین‌النهرین ـ قومی متمدن و پیشرفته بودند. از آنان با عنوان ساکنان غیر سامی بین‌النهرین یاد کرده‌اند. کاتبان سومری با ابداع خط میخی تصویری جامعه بشری از دوران مجهول و تاریک ما قبل تاریخ وارد مرحله تاریخی کردند.

کمی بعد از پیدایش خط میخی تصویری سومری و بابلی ساکنان منطقه شمالی دشت خوزستان و کوهپایه‌های زاگرس نوع دیگری از خط میخی تصویری را ابداع کردند که به خط «ما قبل عیلامی» مشهور شد.

گر چه اکثر صاحب نظران خط و زبانهای باستانی بر این عقیده‌اند که منشاء پیدایش خط از غرب ایران یعنی جنوب بین‌النهرین و سرزمین سومر بوده و پروفسور «والترهینتس» می‌نویسند: «در 3000 سال قبل از میلاد وقتی که سومری‌ها خط تصویری را به عنوان بهترین وسیله برای مکاتبات خود اختراع کردند این ابداع به سرعت به همسایگان عیلامی آنها رسید» وی اضافه می‌کند: «صرف نظر از اختلاف در جزئیات، تردید نباید کرد که خط تصویری عیلامی بر مبنای سرمشق سومری تدوین شده است. این خط به سرعت گسترش یافت و تقریباً همزمان در شمال شرق کاشان (میان تهران و اصفهان) و در شرق و دور و جنوب در کرمان ظاهر شد»، امّا فرضیه دیگری نیز در سالیان اخیر مطرح شد که سیر پیدایش و تاثیرگذاری خط پروتو عیلامی (= ما قبل عیلامی) را از شرق به غرب می‌داند و معتقد است که خط و نگارش تصویری ابتدا در حوزه درّه سند و نواحی جنوب شرقی ایران به ظهور رسید و سپس به فارس و دشت خوزستان راه یافت. این فرضیه بر اساس کشف علائم پیکتوگرافیک و الواح پروتو عیلامی در کاوشهای «موهنجودارو»، «شهداد»، «شهر سوخته» «تپه یحیی»، (لایه IVC)، «تپه قزیر» شکل گرفته است.

فرضیه جدید به «نظریه تک ریشه‌ای بودن خط» با تردید می‌نگرد و معتقد است همان گونه که خط هیروگلیف (خط تصویری مصری) همزمان و منتزع از خط تصویری سومری به وجود آمد، در دره هند و جنوب شرقی ایران نیز خط تصویری دیگری به نام پروتو عیلامی شکل گرفت و رواج یافت.

تپه چغامیش دزفول را باید نخستین مرکز در ایران دانست که خط و کتابت اوّل بار در آنجا ظاهر شده است. چغامیش تپه‌ای است بزرگ که در حاشیه دشت شوش و 25 کیلومتری جنوب شرقی دزفول واقع شده است. این تپه را هیئت مشترک باستانشناسان اعزامی از دانشگاه کالیفرنیا و مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی «پروفسور پینهاوس دولوگاز» و پس از وی خانم دکتر «هلن کانتور» در سالهای 1961 تا 1976 میلادی کاوش کردند. چغامیش یکی از مراکز مهم آغاز کتابت و شهرنشینی در ایران بشمار می‌رود و تعداد زیادی الواح گِلی (شمارشی) و قطعات و ظروف و کاسه‌های سفالی مشهور به (لبه واریخته) که از سفالینه‌های شاخص دوره آغاز کتابت است،‌ از این تپه به دست آمد.

از مراکز مهم دوره آغاز تاریخی در دشت خوزستان، «شوش» این ابرشهر دنیای باستان و پایتخت امپراتوری عیلام است که از اواخر هزاره پنجم و اوائل هزاره چهارم پ.م مرکز سکونت و استقرار آدمی بوده است ولی در دوران آغاز خط و کتابت شهر چنان وسعتی یافت که بر 95 هکتار بالغ شد.

 

2. عصر مفرغ

کشف فلز ترکیبی (آلیاژی) مفرغ رویداد مهم دیگری است که در هزاره سوم پیش از میلاد، ایران شاهد وقوع آن بود. چند هزار سال از کشف نخستین فلز (مس) سپری شده بود تا آن که در نیمه اوّل هزاره سوم پ.م آثار و شواهد مربوط به پیدایش مفرغ در ایران ظاهر گشت و عصر فلز جای خود را به دوره مفرغ سپرد.

این دوره را که از 2800 پ.م یعنی ظهور نخستین اشیاء مفرغی آغاز و تا 1300 پ.م که همزمان با پیدایش آهن است، پایان می‌یابد، عصر مفرغ نامیده‌اند و خود به سه دوره تقسیم می‌شود: مفرغ قدیم، مفرغ میانه و مفرغ جدید.

از مراکز مهم فرهنگی عصر مفرغ ایران باید به غرب ایران و حوزه زاگرس مرکزی (لرستان پیشکوه و پشتکوه) اشاره کرد که از ابتدای کشف مفرغ، صنعتگران مفرغ‌کار آن منطقه در به کارگیری از این فلز مهارت تام داشتند و به عقیده «پروفسور لوئی واندنبر » مفرغ‌های ساخته شده در کوهپایه‌های زاگرس به صورت مال‌التجاره به سرزمین سومر و عیلام می‌رفته است.

کاوشهای «واندنبرگ» باستانشناس بلژیکی در گورستان باستانی «بنی سورمه» واقع در چوار ایلام که از مناطق آغاز مفرغ است منجر به تجدید نظر در گاه‌نگاری عصر مفرغ و اضافه شدن سه سده به تاریخ آن شد.

 

3. ظهور و به قدرت رسیدن حکومت عیلام

از رویدادهای مهم فرهنگی و سیاسی ایران در هزاره سوم پ.م ظهور و قدرت یافتن حکومت و امپراتوری عیلام است که نقش مهمی در تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران داشته است و به عبارتی: «تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ عیلام بوده است».

بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی قرن اخیر ردپای فرهنگ و تمدن عیلامی را از شرق رودخانه دجله تا شهر سوخته زابل و از ارتفاعات زاگرس مرکزی تا بوشهر می‌توان سراغ گرفت. گر چه سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بویژه شوش متمرکز بوده است، خاستگاه و نژاد عیلامیان و اینکه از چه نژادی بوده‌اند هنوز مشخص و روشن نیست. تا این اندازه گفته‌اند که آنان نه سامی نژادند و نه آریایی (هند و ایرانی) و به گفته «والترهینتس»: «نژادی هستند با استقلالی خدشه‌ناپذیر». شاید بتوان آنان را ساکنان اولیه دشت خوزستان دانست.

سرزمین اصلی عیلام شامل ایالات شوش، آوان، سیماش، انشان (انزان)، پارسوماش بود که جز شوش و انشان هنوز محل دقیق ایالات نامبرده مشخص نگردیده و عیلام‌شناسان هر کدام برای تعیین محل آنها به حدس و گمان پرداخته‌اند. در تاریخ عیلام بجز دوره آغازین و چند دوره متناوب، شوش همواره به عنوان مرکز فرمانروایی و پایتخت عیلام بوده و ایالات مختلف که به صورت فدرال اداره می‌شدند، از آن تبعیّت می‌کردند.

پیدایش خط و کتابت و ورود ایران به ادوار تاریخی خود با ظهور و پیدایش دولت عیلام همراه بود و می‌توان عیلامی‌ها را نخستین مخترعان خط در ایران به شمار آورد.

 

4. پیدایش شهرنشینی و گسترش کلان‌شهرهای باستانی در ایران

گر چه عده‌ای از صاحب‌نظران و پژوهشگران واژه «شهر» و «شهرنشینی» را به هزاره‌های قبل از هزاره سوم پ.م نیز تعمیم داده‌اند، ولی با توجه به ویژگی‌های در نظر گرفته شده برای یک شهر و وسعت و جمعیت و ساختارهای اجتماعی ـ سیاسی و شیوه‌های معیشتی در مرحله شهرنشینی، شهر به مفهوم اخصّ آن از اواخر هزاره چهارم پ.م و خصوصاً هزاره سوم پ.م در ایران موجودیت یافت. شهرهای مهم ایران در هزاره سوم پ.م عبارتند از: تپه حسنلو و هفتوان تپه در آذربایجان ـ سیلک، کاشان- حصار، دامغان ـ گیان، نهاوند ـ گودین، کنگاور ـ شاه تپه و تورنگ تپه گرگان ـ تپه قبرستان بوئین‌زهرای قزوین ـ شوش، خوزستان ـ تپه یحیی و شهداد، کرمان ـ ملیان، فارس ـ شهر سوخته، زابل.